Bir dilin başka dillerden ayrılan yönlerinden biri, onun ses düzenidir. Bir dil bir başkasından -eğer bir yakınlıkları, bir akrabalıkları yoksa- seslerinin niteliği açısından bütün bütün ayrılır.
Ses düzeni deyince de bir dilde var olan sesleri ve bunların niteliklerini anlıyoruz. Bu niteliklerin başında da ünlü ve ünsüzlerin (vokal ve konsonların) çıkış yerleri ve biçimleri açısından özellikleri, o dildeki kimi ses eğilimleri, uzunluklar, vurgu, ton, ezgi özellikleri akla gelir. Örneğin Türkçenin ünlüleri berrak ağız ünlüleri olup Türkçe, ünlüler açısından zengin bir dil sayılır. Çünkü bütün dünya dillerinde ünlülerin toptan sayısı 13 iken, kimi dilde çok az sayıda ünlü bulunurken (örneğin Arapçada /a/, /u/, /i/ gibi üç temel ünlü varken) Türkiye Türkçesinde 8 temel ünlü kullanılmaktadır. Ünsüzlerin sayısı da öteki dillere oranla az değildir.
Burada, sesbilim açısından önemli bir nokta üzerinde de durmak gerekir, sanıyoruz: Her ne kadar dünya dillerinde belli sayıda ünlü ve ünsüz bulunuyorsa da bunların nitelikleri birbirinden çoğu zaman ayrılır. Örneğin Türkçedeki /a/ ile İngilizcedeki, Fransızcadaki, Farsça ve Japoncadaki /a/ sesleri birbirinden farklıdır. Bu /a/ türlerinden kimi /o/ya yakın, kimi genzel, kimi de Türkçedekinden daha uzundur, /r/ için de aynı şeyi söyleyebiliriz. Türkçedeki /r/, çıkış yeri diş eti olan, çarpmalı türden bir ses iken örneğin Almancada bunun yanı sıra, küçük dil yakınında çıkarılan bir /r/ sesi bulunur. Buna karşılık A/ sesi Türkçede sözcük başında görülmez. /ı/ ünlüsü Türkçede, Rusçada bulunurken birçok dilde yoktur, /c/ ve /j/ sesleri Almancada yokken birçok dilde vardır. Diller arasında, sesler açısından göze çarpan bu ayrımlar, bir dili konuşan bir yabancının sözcükleri, tümceleri söyleyişi sırasında apaçık belli olur, kendi seslerini söylemeye alışan bir kimse, yabancı dili konuşurken genel olarak anadilindeki sesleri kullanır. Bir sözcük başka başka dillerde kullanılır durumda bulunsa da bunların her dildeki söyleniş biçimleri genellikle değişiktir. Örnek olarak Türkçe ve Farsçada da bulunan Arapça cahil sözcüğünü bu dilleri anadili olarak konuşan kimselere söyletecek olursak birbirinden ayrılan söyleyiş biçimleriyle karşılaşırız.
Türkçenin ses açısından çok önemli bir özelliği, onu pek çok dilden ayıran ve Altay dilleri gibi pek az dilde bulunan “ünlü uyumları”dır. “Büyük ünlü uyumu kuralı” dediğimiz kural, Türkçede sözcüklerin ilk hecelerinde art (kalın) ünlü varsa sonraki hecelerde de yine art ünlünün; ön (ince) ünlü bulunuyorsa, sonrakilerde de yine ön ünlünün yer alması, sözcüğe eklenen birimlerin de -pek az istisnası dışında- bu eğilime uymasıdır. Örneğin:
kar-şı-laş-tır-dı-ğı-mız,
o-tu-rum-la-rın,
u-za-ta-ma-ya-ca-ğım
gibi kuruluşlarda ilk hecedeki art ünlüleri yine art ünlüler izlerken
ken-di-li-ğin-den,
i-çi-ri-le-me-di-ği,
is-tek-siz-li-ği-miz,
ü-züm-cü-ler-den
gibi kuruluşlarda bunun tam tersi bir durum söz konusudur; ön ünlülerden sonra, yalnızca ön ünlüler sıralanmıştır.
Bu eğilim bir söyleyiş kolaylığı da sağlamakta, dilin ön ya da arkada tümsekleşmesi sonucunda çıkarılan bir ünlüden sonra yine aynı nitelikteki bir sesin oluşturulması daha kolay olmaktadır.
Küçük ünlü uyumu ya da dudak benzeşmesi adı verilen kurala göre de Türkçede ünlülerin çıkarılışı sırasında dudakların durumunda bir uyum sağlanmış olur; bir sözcüğün ilk hecesinde bir düz ünlü (dudakların düz durumunda çıkarılan ünlü) varsa sonraki ünlüler de düzdür: tıkamak, başladığım, kapalı; iliştirmek, geldiğimiz, gecelemeliydi… örneklerinde olduğu gibi. Aynı kurala göre, eğer bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunuyorsa bunu izleyen hecelerdeki ünlüler ya dar yuvarlak, ya da geniş düz niteliktedir: yosun, kocaman, duraklamak, kurutma; üşenmek, öksüzlük, üzüntüden… örneklerinde olduğu gibi. Geniş ve yuvarlak olan /o/, /ö/ ünlüleri yalnız ilk hecede bulunabilir: oyuncu, korkmak; sömürüldü, örselenmesin… gibi.
Türkçedeki bu ünlü uyumları, bu dile giren pek çok yabancı öğeyi de etkilemiş, bu sözcükler dilin ses eğilimlerinin etkisiyle değişmiş, Türk’ün söyleyişine uygun bir biçime getirilmiştir. Örneğin Arapça kökenli sûret surat’a, mumkin mümkün’e, zaîf zayıfa; Farsça kökenli hâste hastaya, dîuar duvara, mâle malaya; İtalyancadan gelme brillante pırlanta’ya dönmüştür. Örneklerde de görüleceği gibi, değişikliklerin oluşumunda Türkçede, özellikle Türkiye Türkçesinde uzun ünlülerin bulunmaması da rol oynamış, bunları taşıyan yabancı öğelerde bu uzunlukların kısaltılması yoluna gidilmiştir.
Türkçede söz başında birden çok ünsüz bulunmamakta, bu sesleri olan yabancı öğelerde değişiklikler meydana gelmiş bulunmaktadır: station istasyon’a, scala iskeleye, spirto ispirto’ya dönmüştür. Öte yandan dilimizde sonseste, yani sözcük sonunda yalnızca ötümsüz (sert) ünsüzlerin bulunması (ağaç, tarak, top gibi örnekler düşünülmelidir) buna aykırı ses yapısındaki yabancı sözcüklerde değişikliklere yol açar. Böylece kitâb, kitap; derd, dert; Ahmed, Ahmet; ilâç, ilâç; reng, renk biçimlerini almıştır.
Kitabımız bir dilbilgisi kitabı olmadığı için Türkçenin öteki ses özellikleri üzerinde durmuyoruz. Ancak burada anadilimizin ilginç bir niteliğine değinmeden geçemeyeceğiz:
Türkçe, yazılışı aynı (İng. homographic), değişik anlamlı öğeleri belirgin bir vurguyla birbirinden ayırmaktadır. Örneğin bir bez ve bir kitap türünü gösteren yazma, ikinci hecesi vurgulu olarak, yazMA biçiminde söylenirken aynı eylemin buyrum (emir) kipinin 2. tekil kişi olumsuz çekimi YAZma biçiminde sesletilmektedir. Buna, gezME-GEZme, silME – SİLme gibi pek çok örneği ekleyebiliriz. Daha da ilginç olanı, özel ada dönüşmüş ad ve sıfatların da vurgu ayrımıyla belli edilmesidir:
çeşME ‘su alınan yer’ – ÇEŞme ‘yer adı’
elmaLI ‘elması olan’ – ELmalı ‘yer adı’
paZAR ‘çarşı’ – PAzar ‘yer adı’
tepeCİK ‘küçük tepe’ – TEpecik ‘semt adı’ (İzmir)
Bu örnekleri kolaylıkla artırabiliriz.
Dilciler, dilleri ses açısından “güzel” ya da “çirkin” biçiminde nitelemezler. Bunun nedeni, güzellik ya da çirkinliğin kişisel değerlendirmelere dayanması olduğu kadar, her dilin, iyi konuşanların, sözcükleri doğru ve güzel söyleyen, vurgu ve tonlamaları yerinde gerçekleştiren kimselerin ağzında, kendince bir güzelliğinin bulunduğunun söylenebileceğidir, sanıyoruz. Bir dil için “güzel dil” biçimindeki değerlendirmeleri daha çok halkın ve kültürlü, entelektüel kimselerin konuşmalarında duyabiliriz.
Bu bakımdan Türkçe için yan tutan, önyargılı bir tutumla “güzel dildir” demek, yerinde görülmeyebilir. Ancak hemen söyleyelim ki, yukarıda değindiğimiz gibi, ünlüleri bol bir dil olan Türkçe bu niteliğiyle, ünlü uyumları ve ünsüz benzeşmeleriyle kulağa hoş gelen, kulağı tırmalamayan ses birleşmeleriyle, sözün değişik yerlerinde beliren vurgu, ton ve ezgi (entonasyon) özellikleriyle ahenkli, kulağa hoş gelen bir dil görünümü vermektedir. Kaldı ki, Türkçe bilmeyen ya da bu dili yeni öğrenen birçok yabancının, Türkçe için “ne hoş ahengi var şu Türkçenin” dediklerini duymuşuzdur.
Oğuzhan Yüksel’in yorumu ile yukarıdaki yazının Doğan AKSAN’ın Türkçenin Gücü adlı kitabından alınmış olduğunu öğrendim.